نسل دیجیتال و هویت‌های ترکیبی

مقدمه

اینترنت برای ما چیزی خارج از واقعیت نیست، بلکه بخشی از آن است. ما از اینترنت استفاده نمی‌کنیم؛ بلکه در آن زندگی می‌کنیم. با ظهور و توسعه‌ی تکنولوژی، همزمانی روابط متقابل «ملی و بین‌ملی، محلی و شرایط، تأثیرات و تحولات جهانی» باعث شکل‌گیری آگاهی جدید و در ادامه هویت‌ جهانی در نسل جدید شده است. با نسبی و ممکن شدن همه چیز، مرز مشخص بین مکان‌های واقعی در زندگی روزمره و مکان‌های مجازی در جوامع آنلاین از بین رفته و ادغام شده است؛ این انحلال مرزها منجر به ایجاد فرهنگ‌های چندرگه و در ذیل آن هویت ترکیبی در چارچوب جهانی‌سازی می‌شود(فیکس، 2016).

در این یادداشت ضمن بیان ویژگی‌های فرهنگ چندرگه و ترکیبی، به تعریف و علت ایجاد هویت ترکیبی در میان نسل جدید، ویژگی‌های هویت رسانه‌ای شده‌ی آن‌ها و در نهایت هویت ترکیبی دینی به عنوان یکی از مصداق‌های هویت ترکیبی، می‌پردازم.

فرهنگ چندرگه و نسل جدید

پژوهش گیدنز (1991) و دیگران اشاره کرده است که شرایط مدرنیته‌ی متأخر منجر به چندپاره شدن، عدم قطعیت و کالایی شدن هویت شده است. اینترنت در این دوران، به عنوان سرچشمه‌ای غنی از منابع در خدمت برساخت این هویت ترکیبی و غیرقطعی در نظر گرفته می‌شود(کمپبل، 2012). به همین دلیل است که الیور جگز در کتاب خود، نسل جدید را «نسل شایدها» نامید. آن‌ها نسلی بدون ویژگی، با تحصیلات خوب، اما بدون برنامه، بدون شجاعت و بدون حاشیه هستند (فیکس، 2016). این نسل با فرهنگ چندرگه و ترکیبی مواجه هستند که در قسمت زیر ویژگی‌های این فرهنگ را مشاهده می‌کنید (عاملی، 1401):

بومی‌های دیجیتال و هویت ترکیبی

زندگی نسل جدید تحت شرایط متفاوتی نسبت به نسل‌های قبل توسعه می‌یابد. شرایط فنی، اجتماعی و رسانه‌ای در سال‌های اخیر به شدت تغییر کرده است. امروزه برای جوانان و نوجوانان تقریبا غیرممکن است که خارج از رسانه‌ها و به ویژه شبکه‌های اجتماعی زندگی کنند. به همین منظور تحولات جهانی و دیجیتال بر هویت جوانان بسیار تأثیرگذار است. سردرگمی بین مکان‌های واقعی در زندگی روزمره و مکان‌های مجازی در جوامع آنلاین منجر به عمل کردن از «هویت ترکیبی» آن‌ها در زمینه‌ی جهانی شدن می‌شود. این فرصت‌های جدید در نتیجه شکل‌های هویتی جدید و چندپاره را در جوانان ایجاد می‌کنند. «هویت‌های ترکیبی» به این معناست که این واقعیت مجازی در حوزه رسانه‌های اجتماعی و واقعیت فیزیکی در زندگی روزمره نوجوانان، چنان به هم نزدیک شده که با هم ترکیب می‌شوند. برای بومیان دیجیتال، اینترنت و رسانه‌های اجتماعی بخش‌های طبیعی زندگی روزمره آن‌هاست و عمیقاً با مدیریت هویت، روابط و اطلاعات آن‌ها در هم تنیده است(فیکس، 2016).

نسل «بومی‌های دیجیتال» در دوره‌ای رشد کردند که در آن فناوری‌های دیجیتال مانند رایانه و اینترنت به‌طور طبیعی مورد استفاده قرار می‌گرفتند. اصطلاحات دیگر برای این نسل عبارتند از "Generation Y" یا "The Net Generation". دان تاپسکات در رابطه با هویت دیجیتال نسل جدید می نویسد: «جوانان تمایلی طبیعی به فناوری دارند که عجیب به نظر می رسد. آنها به طور غریزی ابتدا برای برقراری ارتباط، درک، یادگیری، یافتن و انجام بسیاری از کارها به شبکه روی می آورند. رشد دیجیتالی تأثیر عمیقی بر طرز تفکر این نسل داشته و حتی نحوه سیم‌کشی مغز آن‌ها را تغییر داده است»(همان، 2016).

ویژگی‌های هویت رسانه‌ای شده‌ و ترکیبی

هویت، ماهیتی است که توسط انسان و جامعه‌ ساخته شده و در بستر تحولات اجتماعی تغییر می‌کند. از این منظر رسانه‌ها به عنوان یکی از عوامل مؤثر در شکل‌‌گیری و تحول هویت اهمیت می‌یابند (سعدی‌پور، 1391: 142). امروزه با گسترش رسانه‌ها «هویت رسانه‌ای شده» به وجود آمده است که در ادامه به ویژگی‌های آن می‌پردازیم:

1. هویت بیرونی: هویت رسانه‌ای، از طریق تحولات اجتماعی، کنترل نظام‌های اجتماعی و به طور خاص از طریق رسانه‌ها ظهور و گسترش می‎یابد (سعدی‌پور، 1391: 142- 143).
2. هویت همگن: رسانه‌ها، با ارسال و ترویج پیام خود از طریق گسترش وسایل ارتباط جمعی به نوعی منجر به همگن‌سازی هویت‌های گوناگون شده و هویت توده‌ای عام را تقویت می‌کنند. هویتی که بدون توجه به انواع طبقات اجتماعی و فرهنگ‌ها و همینطور به واسطه‌ی نفوذ رسانه‌ها در لایه های مختلف اجتماعی، صورت واحد به خود گرفته است (سعدی‌پور، 1391: 143).
3. هویت توده‌ای و جمع‌گرا: رسانه‌های گروهی به دلیل ارتباط با طیف وسیعی از مردم، در قالب یک گروه منسجم و همگرا  یک نوع هویت توده‌ای خلق می‌کنند. رسانه ها هویت فردی را به هویت جمعی و گروهی تبدیل می کنند و این امر گاهی موجب استحاله هویت فردی در جمع و از بین رفتن خلاقیت فرد می‌شود (سعدی‌پور، 1391: 143).
4. هویت ناپایدار و متغیر: در دنیای جدید هویت انسان از ثبات و تمرکز سنتی گذشته رها می شود و در یک فرایند دائمی مکررا  دگرگون می شود. در جهان رسانه ای شده‌ی معاصر با تزریق مداوم اطلاعات و دانش به جامعه، هویت انسان جدید در بستر  شکل گیری و تغییر و زایش مستمر قرار می گیرد (سعدی‌پور، 1391: 144).
5. هویت چندتکه و موزائیکی: رسانه ها از طریق ارائه و القای الگوهای مختلف و پیامهای گوناگون و به نمایش درآوردن فرهنگ و اندیشه های مختلف، هویت منسجم و ثابت گذشته را در هم شکسته و هویتی چهل تکه و موزائیکی ایجاد می‌کنند. انسان مدرن به واسطه‌ی رسانه‌ها و فناوری‌های نوین ارتباطی  به منابع معرفتی بیشتری نسبت به جامعه سنتی دسترسی دارد.   از طریق تسهیل در ارتباطات فردی و اجتماعی، تفکرات و اندیشه‌های گوناگون فرصت ظهور و حضور در عرصه جهانی پیدا می‌کنند و آدمی دیگر در چارچوب یک ساختار خاص محدود نیست و آزادی بیشتری در کسب دانش و اطلاعات دارد. در جوامع سنتی، هویت و شخصیت آدمیان برآمده از نظام خاص اجتماعی، خویشاوندی وی بوده و در یک ساختار فکری فرهنگی خاص تثبیت می.شد در حقیقت قبل از به دنیا آمدن ،وی موقعیت اجتماعی فرهنگی و در نهایت هویت انسانی وی پیشاپیش تعیین شده بود و فرد به سختی و به ندرت میتوانست در تغییر سرشت و سرنوشت خویش تصرف .کند به عبارتی دیگر در دنیای گذشته هویت گذشته ای بود که بر امروز حکم میراند اما هویت جدید هویتی است که متغیرهای بیشتری در شکل گیری آن موثر است و دیگر نمی توان کسی را براساس یکی از تعلقهای او شناخت یا کنشها و خواستها و اندیشه هایش را پیش بینی کرد (سعدی‌پور، 1391: 144- 145).
6. هویت تقلیدی و منفعل: هویت رسانه‌ای شده همیشه تحت تأثیر و نفوذ شخصیت‌ها و کاراکترهای رسانه‌ای است. این الگوهای رفتاری که از طریق ساخت فیلم،‌ تبلیغات و تکنیک‌های مختلف رسانه‌ای ارائه می‌شود، در شکل‌گیری و جهت دهی هویت فردی و اجتماعی انسان مدرن تأثیر به سزایی دارد.  انسان از طریق همذات پنداری توسط رسانه ها هویت و شخصیت تحقق نیافته خود را در عالم خیال، محقق می سازد(سعدی‌پور، 1391: 145).

هویت ترکیبی دینی

از جمله تغییرات اساسی که ما در سطح جهانی و در قلمروی دیجیتال مشاهده می‌کنیم، در حوزه‌ی تجارب معنوی و هویت دینی است. فردریش شوایتزر، متکلم اهل توبینگن، می‌گوید: «ظهور آگاهی جدید از جهان به عنوان مکانی منحصر به فرد، ممکن است به دیدگاه‌های مذهبی ما پس‌زمینه جدیدی بخشیده و آن‌ها را نسبی کند. همچنین با دانستن اینکه چه تعداد امکانات مذهبی در جهان وجود دارد، آن‌ها به چالش کشیده ‌شوند»(فیکس، 2016).

سه ویژگی اصلی برجسته‌‌ی دین ترکیبی عبارتند از(فیکس، 2016):

1.  «ایمان تکه تکه»: ایمان بسیاری از جوانان مبتنی بر تعاریف سنتی و در قالب‌های مشخص و واحد نیست؛ بلکه این نسل به تجربیات فردی معنوی خود معتقدند.
2. «گردشگران مذهبی»: جوانان تمایل دارند در بافت‌های شبه مذهبی غوطه‌ور شده و از آن خارج شوند و بخش‌هایی را که به نظر می‌رسد مفید است و از آن‌ها در برخورد با مسائل شخصی‌شان حمایت می‌کند، با زندگی خود تطبیق دهند.
3.  «خدای ارتباطی»: از نظر آن‌ها، ارتباط آن‌ها با خداوند یک «ارتباط» متعالی درونی و شخصی است.

در سال 1996، استیون اولیری ادعا کرد که دین آنلاین نهایتا به تغییر انقلابی در باورها و اعمال دینی منجر می‌شود. دین آنلاین در شبکه‌ای از کنش‌های متقابل عمل می‌کند که روابط، ساختارها و الگوهای اجتماعی اعتقادی آن به شدت منعطف، جهانی و به هم پیوسته است. دین شبکه‌ای با پنج ویژگی مرکزی توصیف می‌شود(کمپبل، 2012):

 1) اجتماع شبکه‌ای: کلید مطالعه‌ی دین آنلاین، بررسی ظهور اجتماعات دینی آنلاین بوده است. تحقیقات نشان می‌دهد، مشارکت در اجتماعات آنلاین، منجر به دگرگون شدن تصور موجود نسبت به اجتماعات دینی آنلاین و تاکید بر کارکرد متفاوت آن‌ها نسبت به اجتماعات دینی سنتی است. این اجتماعات آنلاین به صورت شبکه‌های اجتماعی گسترده با سطوح متغیر تعهد دینی عمل می‌کنند. اجتماع شبکه‌ای، در حقیقت اجتماعی است که در آن افراد بین بسترهای متفاوت اجتماعی، شبکه‌های ارتباط را می‌سازند تا یک شبکه‌ی شخصی روابط را ایجاد کنند. در حقیقت افراد در جامعه‌ی معاصر به جای زندگی در یک اجتماع دینی منفرد ایستا، در شبکه‌های اجتماعی دینی در حال ظهور که عمق و سیالیت متفاوتی دارند و بسیار شخصی‌اند، زندگی می‌کنند (همان، 2012).

2) هویت داستانی: همزمان که کاربران اینترنت بر منابع متعدد آنلاین تمرکز می‌کنند، هویت آن‌ها برساخته و پیاده می‌شود. این فرایندهای برساخت و به نمایش گذاشتن هویت، غالبا افراد را به سمتی سوق می‌دهند که در عین حال که دنبال کسب انسجامی ضمن سیالیت اینترنت هستند، در جستجوی هویت داستانی هم باشند. در اینجا تصور از خود ممکن است حاصل منابع متفاوت و متنوعی باشد که روایت متمایزی را برای کسب معنا و مشترکات ایجاد کند. در گذشته، ادیان به دنبال یکپارچه‌سازی، تثبیت و کنترل هویت‌های دینی معین توسط گروه‌ها و نهادها بوده‌اند؛ در حالی که آنلاین شدن دین، اعمال دینی را به سمتی سوق می‌دهد که به ظهور روایت‌های اعتقادی جایگزین و شخصی منجر می‌شود. به عبارت دیگر هویت داستانی تایید می‌کند که فرد می‌تواند از اینترنت برای ساخت هویت دینی کمتر ساختاریافته‌تری استفاده کند. با این حال گمنامی و ناپایداری تعاملات آنلاین می‌تواند پیامدهای ناخواسته‌ای مانند چندپاره شدن هویت را به دنبال داشته باشد که منجر به افزایش ناامنی می‌شود. همچنین در برخی موارد موجب تعارضِ ادعاهای حقیقی افراد مقتدر آنلاین و رهبران دینی آفلاین می‌شود. چنین تجاربی می‌تواند باعث شود که: 1) فرد نتواند هویت دینی منسجم‌تری را توسعه دهد و 2) فرد مرز بین تفاسیر متفاوت دین و هویت دینی جعلی را به صورت محدودی بازتایید کند (همان، 2012).

هویت داستانی تصدیق می‌کند که برساخت هویت، ترکیب فرایند آنلاین و آفلاین بوده است و همچنین انعکاس دهنده‌ی این است که گرچه افراد غالبا هویت‌های متعددی بازی می‌کنند، اما همچنان فشاری وجود دارد که منجر به یکی شدن این هویت‌ها می‌گردد. تحقیقات اخیر نشان می‌دهد که کنش متقابل آنلاین غالبا مکمل، نه جایگزین، مشارکت دینی آفلاین است. در حقیقت  اینترنت مکانی برای تحقق خویشتن دینی است که می‌تواند به فرد امکان ترکیب نقش‌های دینی جدید با نقش‌های هویت سنتی را دهد (همان، 2012).

 3) اقتدار در حال تغییر: انعطاف‌پذیری اجتماع و هویت دینی آنلاین منجر به تغییر اقتدار دینی منابع سنتی به اقتدار آنلاین شده است. علاوه بر این سیالیت و ناپایداری محیط‌های آنلاین، چالش‌هایی برای ساختارها، نقش‌ها و ابزارهای اقتدار سنتی مطرح می‌کند. در نتیجه اینترنت هم به عنوان تهدیدی برای نقش‌ها و سلسله مراتب تثبیت شده و هم به عنوان ابزاری برای توانمندسازی دیگران مطرح می‌شود. در حقیقت مدیران سایت‌ها، مدیران تالارهای گفتگو و وبلاگ‌نویسان حوزه‌ی دین به منابع معرف دینی و مقتدران آنلاین دینی تبدیل شده‌اند. همچنین برخی مقتدران آفلاین دینی از اینترنت برای تقویت و کنترل موقعیت خود استفاده می‌کنند. در حقیقت این مقتدران آنلاین دینی، به عنوان متخصصان دینی درنظر گرفته می‌شوند که لزوما برای دستیابی به این موقعیت دوره‌های آموزشی دینی خاصی را نگذرانده‌اند؛ با این حال نقش‌های رهبری را در این حوزه از آنِ خود کرده‌اند (همان، 2012).

4) عمل همگرا: مناسک دینی سنتی غالبا باید با ساختارها و محدودیت‌های فناورانه‌ی اینترنت سازگار شوند. شبکه‌ی سیال تعاملات و اطلاعات مشوّق دریافت مناسک از منابع متعدد است؛ به گونه‌ای که یک صورت مشارکت معنوی آنلاین ایجاد شود. اینترنت به عنوان یک قطب معنوی عمل کرده  و به دین‌داران اجازه می‌دهد برای شخصی‌سازی رفتار و باور دینی خود، دامنه‌ی وسیعی از منابع و تجربیات را در اختیار داشته باشند. این امر به تشویق صورت همگرای عمل دینی آنلاین منجر می‌شود؛ فرایندی که به کاربران اجازه می‌دهد که به طور همزمان از منابع سنتی و جدید استفاده کنند. این امر امکان ایجاد ترکیبات جدید ادیان سنتی را فراهم می‌کند؛ زیرا اشکال متفاوت دانش و عمل ترکیب می‌شوند تا الگوهای فردی زندگی معنوی را بسازند. از این رو اینترنت برای بسیاری از افراد به یک بازار دینی تبدیل می شود که به جای اینکه کاربران را به سادگی به یک نهاد دینی رسمی وصل کند یا مجموعه آداب و رسومی شبیه آنچه ممکن بود در گذشته انجام داده باشند را منعکس کند، آن‌ها را به جستجوی اطلاعات مرجّح  یا تثبت اعمال شخصی تشویق می‌کند. برخی محققان معتقدند که ترکیب معنای دینی از منابع و بسترهای متعدد در جامعه‌ی جهانی را تلفیق‌گرایی، آمیخته‌شدن، ترکیب یا همپوشانی سنت‌های متعدد را ترکیب ایدئولوژی‌ها از بسترهای متفاوتی مانند باور به کالایی‌شدن و مصرف‌گرایی، می‌دانند. همچنین برخی محققان حرکت به سوی یک دین بریکولاژ را یک جنبش جدید نمی‌دانند؛ چراکه افراد همیشه دین نهادی را با اشکال تقوای عامه ترکیب می‌کردند و امر مقدس و امر مادی را در قالب صور شخصی بیان دینی در می‌آمیختند. با این حال اینترنت  ترکیبی از مسیرهای دینداری را فراهم می‌سازد؛ همانند فرایند ترکیب منابع متعدد یا اشکال بیان حالات معنوی. عمل همگرا مشخص می‎کند که اینترنت جعبه ابزاری از قابلیت‌های جدید برای بیان و ارتباط دینی ارائه می‌دهد که سبک زندگی‌های دینی افراد را ارتقا داده و به آن‌ها اجازه می‌دهد تا اشکال جدید دین ترکیبی را بسازند (همان، 2012).

5) واقعیت چندگانه: با اینکه اینترنت می‌تواند بریکولاژی از اعمال دینی ایجاد کند، شواهدی از پیوندهای قوی بین نگرش‌ها و رفتارهای افلاین و آنلاین افراد ملاحظه می‌شود. این امر نشان می‌دهد که واقعیت چندگانه زمانی معنا می‌یابد که اعمال درون بسترهای متفاوت به طور همزمان مرتبط و با واسطه باشند. این بدین معناست که افراد می‌توانند زندگی خود را بر مبنای مشارکت در زندگی عینی آفلاین که ممکن است برگرفته از تجربیاتی باشد که کسب کرده‌اند و نیز فیس بوک وبلاگها و مشارکت در گروه‌های آنلاین بنا کنند. واقعیت چندگانه بدین معناست که جهان  و اعمال آنلاین به صورت خودآگاه یا ناخودآگاه توسط کاربرانی با ارزش‌ها، ساختارها و انتظاراتی از جهان آفلاین شکل می‌گیرد. در واقع کاربران الگوهای آنلاین و آفلاین زندگی خود را ادغام می‌کنند. واقعیت چندگانه همچنین به این معناست که غالباً یک هم پوشانی و تعامل ایدئولوژیک بین گروه‌ها و تالارهای گفتگوی دینی آنلاین و نهادهای دینی آفلاین مرتبط با آن‌ها وجود دارد.  اینترنت یک فضای گفتگویی است که امکان تعامل و مذاکرات بین منابع و تفاسیر سنتی و جدید باور دینی را فراهم می‌کند (همان، 2012).

در نهایت می‌توان گفت که در دین ترکیبی افراد سعی دارند، دین را بـه شیوه‌هایی که برگرفته از فضاها مناسک و معانی مقدس و سکولار متعدد است، اجرا  کرده تا معنویت ترکیبی خود را ایجاد کنند. در حقیقت  افراد گرایش بیشتری به معنوی شدن و تمایل کمتری به دینی بودن دارند یا کمتر احتمال دارد به مجموعه نهادها یا اشکال عمل دینی وابسته باشند. بسیاری از افراد به گونه ای از رسانه‌ها استفاده می‌کنند که معنای فردگرایی دینی را تشویق و تقویت کنند.  عمل دینی آنلاین که فرهنگ ترکیبی را ممکن کرده است نشان دهنده روندهای فرهنگی گسترده تری در عمل به دین است (همان، 2012).

منابع

سعدی‌پور، ا. (1391). دنیای دیجیتال با تأکید بر نوجوانان. تهران: جامعه‌شناسان.

عاملی، س.ر. (1401). فرهنگ مجازی، جزوه‌ی دکتری، رشته‌ی علوم ارتباطات اجتماعی، دانشگاه تهران، دانشکده علوم اجتماعی.

Campbell, H. (2012), "Understanding the relationship between religion online and offline in a networked society", Journal of the American Academy of Religion, 80(1), p. 64-93.

Faix, T. (2016). Hybrid Identity: Youth in Digital Networks: A Model of Contextualisation for Christian Youth Ministry. Journal of Youth and Theology. 15. 65-87.