خاطره‌ی نوستالژی در فضای باز مجازی

برخی تغییرات ملموس و تجربی فضای مجازی از گذشته تا اکنون

برای پاسخ به پرسش «آیا فضای باز مجازی، «خاطره‌ی نوستالژیک» دارد؟»، در ابتدا باید تعریف خود از فضای باز مجازی را مشخص کنیم. مقصود از فضای باز مجازی در حقیقت فضای مجازی به طور کلی و در بعد جهانی آن است که وابسته به فرهنگ و بعد جغرافیایی مشخصی نباشد (عاملی، 1401). از گذشته تا کنون فضای مجازی تغییرات گوناگونی داشته است؛ با این حال در جدول زیر برخی از تغییرات تجربه‌شده و ملموس این فضا توسط مصرف‌کنندگان و مخاطبان آن را در دو قالب فرایند دسترسی به اینترنت، نوع استفاده و اشتراک محتواهای فضای مجازی را مشاهده می‌کنید.

 همانطور که در این جدول مشاهده شد، فرایند دسترسی به اینترنت و محتواهای فضای مجازی تغییرات مختلفی داشته است که افراد در برخی از این موارد مانند بازگشت به استفاده از نسخه‌های فیزیکی محتواهای صوتی و تصویری احساسات مثبتی نشان دهند. در سال‌های اخیر شاهد تمایل مردم به منظور گریز از واقعیت و بازگشت به گذشته در حیطه‌های مختلف هستیم. آن‌ها به خرید و مصرف بازی‌های ویدیویی قدیمی دوران کودکی، خرید و فروش تلفن‌های تاشو، تماشای راه‌اندازی مجدد فیلم‌ها، بازگشت به خرید DVDو CD و نسخه‌های فیزیکی صوتی و تصویری موزیک و فیلم، تمایل پیدا کرده‌اند (آلستام، 2022). در ادامه به تفصیل به تعریف نوستالژی، نوستالژی مجازی و بازاریابی نوستالژی مجازی و خاطره مشترک فضای باز مجازی پرداخته می‌شود.

نوستالژی چیست؟

کلمه‌ی «نوستالژی» مشتق یونانی با دو ریشه است: "nostos" به معنای «بازگشت به خانه یا سرزمین مادری» و «algos» که به «درد، رنج یا اندوه» اشاره دارد( هاولنا و هولاک، 1991؛ استرن، 1992). در ابتدا نوستالژی به عنوان یک بیماری در نظر گرفته می‌شد. اما تیم وایلدشات (Tim Wildschut)، محققی در دانشگاه ساوث‌همپتون(Southampton) که نوستالژی و کارکردهای آن را مطالعه می‌کند، نوستالژی را اینگونه تعریف می‌کند:«نوستالژی یک عشق عاطفی به تجربیات گذشته است. اگرچه این حس با اشتیاق همراه است، اما بیشتر مردم تمایل دارند که نوستالژی را یک تجربه مثبت درک کنند». زنده کردن یک خاطره - شاد یا غمگین – می‌تواند مزایای روانی مهمی برای ما نیز داشته باشد. وایلدشات می گوید:«زنده کردن خاطرات به افراد امکان می دهد تا حضور دیگران را شبیه سازی کنند. شبیه‌سازی می‌تواند باعث شود که احساس ارتباط بیشتری داشته باشید، حتی در مواقعی که تنها هستید یا دوستان خود را در آن منطقه ندارید» و شواهد فزاینده‌ای وجود دارد که نشان می‌دهد فقط یادآوری خاطرات افراد دیگر می‌تواند واکنش‌های فیزیکی مثبتی را که از تجربیات واقعی اجتماعی دریافت می‌کنیم تحریک کند (رینولدز،2017). یکی از انواع نوستالژی، نوستالژی مجازی به معنای تجربه جمعی غیرمستقیم مشترک است. بسیاری از کاربردهای بازاریابی نوستالژی، بر نوستالژی فرهنگی یا مجازی به دلیل اشتراک پاسخ در میان اعضای یک گروه یا بخش بازار تأکید دارند (هاولنا و هولاک، 1991؛ استرن، 1992).

 بازاریابی نوستالژی مجازی

تیم وایلدشات معتقد است به واسطه‌ی آنکه مصرف‌کنندگان از تجربه‌ی نوستالژی لذت می‌برند، بر روی آن سرمایه‌گذاری‌های متعددی شده و تجارتی حول آن شکل گرفته است. شرکت‌های فناوری تمایل ما به نوستالژی را مانند قبل تغذیه می‌کنند. وایلدشات معتقد است که ما زمان زیادی را صرف شکار چیزهایی می‌کنیم که می‌توانند قسمت‌های نوستالژیک آینده را ایجاد کنند. عکس‌ها و ریزه‌کاری‌ها – دیجیتال یا غیر آن – مصنوعات کوچکی هستند که به ما کمک می‌کنند تا به خاطره‌ای دست پیدا کنیم که در غیر این صورت ممکن است دست نیافتنی باشد. وایلدشات نامی برای این اشتیاق برای ایجاد خاطراتی دارد که بعدا بتوان آن‌ها را به خاطر آورد. او آن را «نوستالژی پیش‌بینی‌کننده» می‌نامد(رینولدز، 2017).

برای مثال برنامه‌ی TimeHop که عکس‌ها و پست‌های قدیمی را از فیس‌بوک، اینستاگرام، توییتر، عکس‌های اپل (Apple Photos)، عکس‌های گوگل(Google Photos) و عکس‌های Dropbox جمع‌آوری می‌کند و گذشته را توزیع می‌کند؛ در واقع از این طریق روزانه تکه‌هایی از محتواهای قدیمی رسانه‌های اجتماعی را به ما ارائه می‌کند (همان، 2017).

همچنین Spotify نیز در سال 2017 ویژگی کپسول زمان خود را با لیست‌های پخش شخصی‌شده راه‌اندازی کرد. مت رائول، مدیرعامل TimeHop، معتقد است نگاه کردن به پست‌های گذشته رسانه‌های اجتماعی می‌تواند به افراد کمک کند تا رشد کنند و زندگی خود را بازتاب دهند. عکس‌ها فقط یک محرک نوستالژی هستند؛ بوها و صداها نیز از قوی‌ترین راه‌ها برای بازگرداندن خاطرات گذشته هستند. ایان اندرسون، دانشمند تحقیقاتی ارشد در اسپاتیفای، می‌گوید: «دو نوع نوستالژی، نسلی («سقوط دیوار برلین را به یاد می‌آورم») و شخصی («اولین بوسه‌ام را به یاد دارم») وجود دارد». گروه پژوهشی اسپاتیفای طی پژوهشی دریافتند که که اگر بتوانند یک سیگنال نوستالژیک شخصی‌سازی شده را از "40 نفر برتر در دبیرستان" تعمیم دهند، می‌توانند یک تجربه‌ی قدرتمند ایجاد کنند. نتیجه‌ی این آزمایش، ویژگی Your Time Capsule Spotify  بود که به عنوان یک لیست پخش شخصی که برای ضبط آهنگ های نوستالژیک از سال‌های شکل‌گیری شما ساخته شده است. در حقیقت مردم تمایل دارند به آهنگ‌هایی که در حدود 10 تا 22 سالگی خودشان منتشر شده‌اند را بیش از حد مصرف کنند (همان، 2017).

Tumblr یکی دیگر از پلتفرم‌های اولیه وب در حال لذت بردن از احیای نوستالژیک است. Tumblr یک وب‌سایت میکروبلاگینگ و شبکه‌های اجتماعی آمریکایی است که به کاربران اجازه می‌دهد محتوای چندرسانه‌ای و سایر محتواها را در یک وبلاگ کوتاه ارسال کنند. کاربران می‌توانند وبلاگ سایر کاربران را دنبال کنند. وبلاگ‌نویسان همچنین می‌توانند وبلاگ خود را خصوصی کنند. پس از سال‌ها مبارزه، Tumblr به‌خاطر خرده‌فرهنگ خلاقانه، آشفته و فردگرایانه‌اش، به‌سرعت مورد توجه نوستالژیک‌های Gen-Z است(آلستام، 2022).

سایت میکروبلاگینگ در برابر محتواهای غالب رسانه‌های اجتماعی با موارد زیر عمل می‌کند(همان، 2022):

• نداشتن الگوریتمی که کاربران را به سمت محتوای خاصی مجبور کند.
• این برنامه به دنبال حفظ قالب‌های پست بازتر  و خلاقانه بوده است.
• پست‌هایی که در صفحه اصلی(فید) نشان داده می‌شوند بدون تاریخ هستند و بسیاری از حساب‌ها با نام مستعار هستند، و باعث می‌شود که سایت نسبت به بسیاری دیگر از پلتفرم‌های رسانه‌های اجتماعی ارتباط کمتری با «دنیای واقعی» به لحاظ هویتی داشته باشد.
• همچنین تمرکز کمتری روی ظاهر نسبت به سایر پلتفرم‌های رسانه‌های اجتماعی وجود دارد.

جمع‌بندی

در ابتدا ظهور و رواج فضای مجازی به منظور سهولت در دسترسی به واقعیت و تعاملات اجتماعی بوده است؛ در حالی که امروزه توسعه‌ی دسترسی و انفجار اطلاعاتی در این فضا، منجر به دخل و تصرف در واقعیت و دور شدن از واقعیت شده است. در این راستا جریان مقاومتی در راستای احیای آرمان واقع‌نمایی اینترنت، درخواست بازگشت به گذشته شکل گرفته است. در واقع کاربران به واسطه‌ی تنظیم‌شده بودن محتواهای تصویری (دکوریزه شدن، استفاده از فیلترها در تصاویر و..)، فاصله گرفتن از فضای واقعی، محوریت سرگرمی و ..درخواست بازگشت به فضای مجازی قدیمی‌تر و ساده‌تر مانند وبلاگ‌ها (محتوامحورتر) یا شکل اولیه‌ی اینستاگرام (بدون فیلتر) را دارند. به بیان دیگر افراد به دنبال ارتباطات آنلاین ساده‌تر و واقعی‌تر هستند. برخی از کابران اینستاگرام در راستای جریان مقاومت طوماری در وبسایت Change.org راه‌اندازی کرده‌اند که در رسانه‌های اجتماعی دست به دست می‌شود و حتی مورد توجه برخی تأثیرگذاران قرار گرفته است. این طومار که بالای 2.2 میلیون لایک به دست آورده است، از شرکت می‌خواهد «اینستاگرام دوباره اینستاگرام بسازد». به عبارت دیگر، طرفداران فقط می خواهند اینستاگرام به حالت قبل بازگردد(همان، 2022). در این راستا برای مثال اپلیکیشنی به نام be real در راستای این جریان مقاومت ایجاد شده است. در این برنامه هر روز در زمان‌های مختلف، به همه به طور همزمان اطلاع داده می‌شود که در 2 دقیقه عکس بگیرند و به اشتراک بگذارند. این برنامه می‌خواهد کاربران که از شر فیلترها خلاص شوند و به دنیای واقعی بازگردند (وب‌سایت بی‌ریل، بازیابی در تاریخ 27/8/1401).

در حقیقت این برنامه به واسطه‌ی آنکه امکانات دستکاری در تصویر و ‌محتوا و برنامه ریزی‌شده را کاهش می‌دهد؛ نشان‌دهنده‌ی بازگشت به دورانی است که شبکه‌های اجتماعی واقع گرایی بیشتری داشته‌اند. این موضوع را می‌توان در رابطه با رسانه‌های خبری مبتنی بر اینترنت نیز بیان نمود. اینترنت که بنا بود دسترسی به حقایق را تسهیل کند، با گسترش فیک نیوز و دستکاری تصاویر و اخبار، با چالش واقع‌نمایی مواجه شده است؛ از همین رو تلاش برای مبارزه با این مسئله از طریق فکت چک و اخبار توضیحی نیز احیا شده است.

بنابراین نسل جدید به ​​دنبال زمان‌های ساده‌تر، بازگشت به ارتباطات آنلاین ساده‌تر و فردگرایی بیشتر در پلتفرم‌های رسانه‌های اجتماعی (راه‌هایی برای بازپس گرفتن کنترل بر وجود دیجیتالی فرد) هستند (همان، 2022).

منابع:

Alestam, Louise. (2022). What’s behind today’s web nostalgia?. Listen and learn research, Access nov 17, 2022 from: https://listenandlearnresearch.com/whats-behind-todays-web-nostalgia/

Havlena, W., & Holak, S. (1991). "THE GOOD OLD DAYS": OBSERVATIONS ON NOSTALGIA AND ITS ROLE IN CONSUMER BEHAVIOR. Advances in Consumer Research, 323-329.

Reynolds, Matt. (2017). The science behind the internet’s unstoppable nostalgia addiction.Wired, Access nov 17, 2022 from: https://www.wired.co.uk/article/nostalgia-technology-timehop-spotify-time-capsule

عاملی، س.ر(1401). فرهنگ مجازی، جزوه‌ی دکتری، دانشگاه تهران، دانشکده علوم اجتماعی.