فرهنگ سایبری در برابر فرهنگ طبیعی

مقدمه

به واسطه‌ی ظهور و پیشرفت اینترنت و تکنولوژی‌های مبتنی بر کامپیوتر، ابعاد مختلف فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی زندگی انسان‌ها تغییرات متعددی کرده است. برای مثال در گذشته اگر برای خرید کردن به سراغ ویترین مغازه‌ها می‌رفتیم، امروزه می‌توانیم در ویترین صفحات اینستاگرامی گشت بزنیم؛ کنسرت‌ها ممکن است به جای برگزاری در سالن موسیقی در میان بازی‌های رایانه‌ای آنلاین اجرا شود؛ امروزه می‌توانیم با تکنولوژی‌های واقعیت مجازی به راحتی در خانه‌ی خود به زیارت مکان‌های مذهبی، فرهنگی یا تاریخی مختلف در جهان برویم.

فرهنگ، به عنوان برنامه، محتوا و فرایند زندگی در خلال اجتماعی شدن و تعامل انسان‌ها با یکدیگر در یک جامعه‌ و مکان خاص ایجاد می‌شود (عاملی، 1395). با ظهور رسانه‌ها، معنای زمان و مکان در این تعاملات اجتماعی و به دنبال آن فرهنگ تغییرات مهمی ایجاد شده و منجر به شکل جدیدی از فرهنگ به نام فرهنگ سایبری می‌شود.  فرهنگ سایبر، سبک زندگی‌ای است که در محیط سایبر برای جامعه‌ی مشخصی شکل می‌گیرد و از مشخصه‌ی هویتی خاص برخوردار می‌شود(عاملی، 1401).

فرهنگ به عنوان یک امر برخاسته از دین، تاریخ، تمدن، جغرافیا، محلی بودن و خاص بودن و فضای مجازی با خصیصه‌هایی مثل فراملی بودن، فرامحلی بودن، جهانی بودن، همه جا حاضر بودن، تنوع و تکثر داشتن و البته صد درصد صنعتی بودن است(عاملی،1394).

در ادامه به تعریف‌هایی از فرهنگ، سایبر، فرهنگ سایبری و تفاوت‌های فرهنگ طبیعی با فرهنگ سایبری(تغییر ماهیت کار و نیز آسیب‌ها در فضای مجازی و مصداق‌هایی از آن‌ها) پرداخته می‌شود. 

فرهنگ

واژه‌ی Culture از ریشه‌ی لاتین گرفته شده و در اصل به معنای کشت و کار و پرورش بوده است. در زبان انگلیسی تا مدت‌ها از واژه Civilization ( شهر آیینی یا تمدن) به جای Culture (فرهنگ) به منظور پرورش، بهبودبخشی و پیشرفت اجتماعی استفاده می‌کردند (صالحی امیری، 1386، ص. 19-20).

فرهنگ شیوه‌ای از زندگی است که مردم در یک منطقه و زمان خاص آن را پذیرفته و بر اساس آن به فعالیت‌های خود شکل می‌دهند که در زمان‌ها و دوره‌های مختلف دچار تغییرات فراوان می‌شود(عاملی، 1401). فرهنگ پدیده‌ای نسبتا پایدار و بادوام است و تکیه بر عناصر مشترک بین ملت‌ها دارد. از سوی دگر نظام زبانی و معنایی بر آن حاکم است؛ به همین منظور نیازمند ابعاد متمایزکننده با سایر فرهنگ‌ها است(عاملی، 1401).

ریموند ویلیامز (1976)، تعاریف فرهنگ را به سه دسته تقسیم‌بندی کرده است (صالحی امیری، 1386، ص. 16-17):

1- تعاریف ایده‌آل و مطلوب از فرهنگ: به معنای حالت یا فرایند کمال انسانی با هدف محقق ساختن ارزش‌های مطلق و جهان شمول است.

2-  تعاریف اسنادی از فرهنگ: در آن فرهنگ به عنوان مجموعه آثار فکری و خلاقانه در نظر گرفته می‌شود.

3- تعاریف اجتماعی از فرهنگ: در آن فرهنگ به عنوان توصیف شیوه‌ی خاصی از زندگی در نظر گرفته می‌شود که نه تنها بیان کننده‌ی ارزش‌ها و معانی معینی در هنر و علوم انسانی است، بلکه نهادهای اجتماعی و رفتارهای متعارف را نیز در برمی‌گیرد.

مفهوم سایبر:

واژه سایبر(cyber) بر گرفته از لغت «kybernetes» به معنای سکاندار یا راهنما  است و از نظر مفهومی دلالت بر خودکار شدن، کنترل مصنوعی و رایانه ای شدن دارد. نخستین کسی که «فضای سایبر» را به کار برد، ویلیام گییسون نویسنده داستان های علمی- تخیلی، در کتاب نورومنسر (neuromancer) بود (بل، 2007، ص. 18). او در کتابش اینطور بیان کرده است:

«فضای مجازی؛ یک توهم توافقی است که روزانه توسط میلیون ها نفر از اپراتورهای قانونی تجربه می شود. این فضا یک نمایش گرافیکی از داده های انتزاعی از بانک های هر کامپیوتر در سیستم انسانی است» (گیبسون، 1984، ص. 67).

در لینک زیر، ویلیام گیبسون تعریف خود را از فضای سایبری، سایبر جدید و واقعیت ارائه داده است:

https://www.youtube.com/watch?v=WVEUWfDHqsU

برخی از منتقدان استدلال کرده‌اند که واژه‌ی «سایبر» اکنون منسوخ شده است، از این رو به جای آن کلماتی مانند «جدید» یا «دیجیتال» استفاده می شود (فرهنگ دیجیتال، رسانه‌های جدید، فناوری اطلاعات و ارتباطات).  یکی از دلایل این سردرگمی، تنوع و همچنین همگرایی فناوری‌ها و کاربردها است(مارشال ،2004؛ نقل شده در، بل، 2007).

فرهنگ سایبر

فرهنگ سایبر، سبک زندگی‌ای است که در محیط سایبر برای جامعه‌ی مشخصی شکل می‌گیرد و از مشخصه‌ی هویتی خاص برخوردار می‌شود(عاملی، 1401).  

 بل (2007)، «فرهنگ سایبری» را روشی برای تفکر در مورد نحوه تعامل مردم، فناوری‌های دیجیتال و نحوه‌ی زندگی انسان‌ها با هم تعریف می‌کند. بنابراین فرهنگ سایبری در اینجا به شیوه‌های زندگی در فضای مجازی یا شیوه‌های زندگی شکل‌گرفته از فضای مجازی اشاره می‌کند، جایی که فضای مجازی ماتریسی از شیوه‌ها و بازنمایی‌های نهفته است، گفته می‌شود (بل، 2007، ص. 20).

واژه «فرهنگ سایبری» به روش‌های مختلفی استفاده می‌شود، که اغلب به محصولات و شیوه‌های فرهنگی خاص برخاسته از فناوری‌های رایانه و اینترنت و همچنین به خرده‌فرهنگ‌های خاصی که از سرگرمی‌ها، هنر و زبان مربوط به رایانه حمایت می‌کنند، اشاره دارد(دایره المعارف تجارت الکترونیک گیل، 2022).

با عملکرد پیدا کردن و گسترش امور مرتبط با زندگی در ابعاد مختلف جدی و حاشیه‌ای در فضای مجازی مثل موسیقی، بازی‌ها، مد و آرایش، بهداشت، درمان، خدمات اداری و مالی و...، «فرهنگ» ظرفیت بزرگ جدیدی پیدا کرده است که از آن می‌توان به «فضای همزمان»، «فضای همه جا حاضر»، «فضای فرازمان و فرامکان» و «فضای جهانی» تعبیر کرد (عاملی،1394).

با قرار گرفتن فضای جدید صنعتی مجازی در کنار محیط قدیمی طبیعی زندگی، ظرفیت جدیدی در فضای ارتباطی توسعه یافته و به نوعی ظرفیت «حضور فرد در همه جهان» را از منزوی‌ترین محیط‌های زندگی اعم از محیط‌های روستایی تا محیط‌های شهری، شهرهای کوچک و کلان شهرهای بزرگ جهان فراهم آورده است(عاملی،1394).

فرهنگ طبیعی و فرهنگ سایبری

اینترنت بخش‌های زیادی از زندگی در جوامع صنعتی پیشرفته را تحت تأثیر قرار می‌دهد. همه چیز از خرید، پرداخت قبوض و بازی در بازار سهام گرفته تا جمع‌آوری اخبار، تعاملات خانوادگی، خواستگاری‌های عاشقانه و بازی همه در فضای مجازی اتفاق می‌افتد، در حالی که قبل از اواسط دهه 1990 همه این فعالیت‌ها بیشتر در دنیای فیزیکی وجود داشتند(دایره المعارف تجارت الکترونیک گیل، 2022).

نفوذ اینترنت منجر به تغییرات چشمگیری در فرهنگ و جامعه در زمینه‌هایی مانند:

• تعامل بین فردی،
•  فرهنگ کار،
• زمان و مکان
• انتظارات از افراد
• دگرگونی در اقتصاد
• فعالیت‌های روزمره کاری و شخصی( مانند خرید، پرداخت قبوض، آیین‌ها و..)
• نوع استفاده از زبان
• تغییر نیازها و روابط اجتماعی
• چگونگی یادگیری کودکان
• واژگان به کار رفته در مکالمات روزانه
• نحوه‌ی هماهنگ کردن برنامه‌ها و عادات کاری
• درک فاصله‌ی زمان و مکان شده است (دایره المعارف تجارت الکترونیک گیل، 2022).

در نهایت مهم‌ترین ویژگی‌های فرهنگ طبیعی و فرهنگ سایبری که در این متن مورد ارزیابی قرار گرفت را در قالب شکل زیر دسته‌بندی شد.

ترکیب فضای فیزیکی و فضای مجازی، چالش‌های اساسی‌ فرهنگی‌ای را ایجاد می‌کند که در مقابله با آن باید به بومی‌سازی، انسانی کردن و متناسب‌سازی فناوری با طبیعت انسان و همینطور ارزش‌های اخلاقی جامعه پرداخت (عاملی،1394).

تقویت سواد اینترنتی به عنوان یک راه حل برای ارتقاء دانش، معرفت و نگاه انتقادی به فضای مجازی است. با تقویت فردیت برخواسته از توسعه دسترسی به اطلاعات، با فرد قدرتمندتر و انتخاب‌گرتر مواجه شده‌ایم که به هیچ وجه سیاست‌های محدودکننده صرف نمی‌تواند مسیر فرهنگی و هویت را تقویت کند و باید بر تقویت علم و عقلانیت تاکید شود. بر این مبنا که «قدرت انتخاب» توسعه پیدا کرده است، ما باید در تولید خدمات و محتوا، ظرفیت خلاقانه لازم را فراهم کنیم تا بهترین‌ها را در معرض فرهنگ‌های جهان قرار دهیم. در همین راستا سطح تولید فرهنگ و مخاطب محتوا فرهنگی از عرصه محلی و ملی به عرصه فرامحلی و جهانی توسعه پیدا کرده است، به همین منظور پیام‌های فرهنگی باید جهانی شوند(عاملی،1394).

فضای سایبری و روابط کاری

بُعد مهم دیگری که فضای سایبری (به طور خاص پس از شیوع کرونا) در زندگی انسان‌ها تغییر داده، ماهیت و روابط کاری است. به عنوان مثال، بسیاری از مشاغل خارج از محل کار سنتی - یک دفتر مرکزی یا کارخانه - و اغلب در خانه‌ها و سایر مکان‌های دور انجام می‌شود. علاوه بر این، شرکت‌ها، کم و بیش مدل‌های فیزیکی کار را کنار گذاشته و بیشتر شبکه‌های متصل به هم هستند تا سازمان‌های فیزیکی و سلسله مراتبی. دورکاری به کارگران این امکان را می‌دهد تا برنامه‌های خود را مطابق با راحتی خود تنظیم کنند و کار را در راحتی در دفاتر منزل خود انجام دهند. با این حال، منتقدان خاطرنشان می‌کنند که این همیشه آن نیروی رهایی‌بخش نیست که طرفداران آن را می‌دانند. دورکاری ممکن است در واقع به انعطاف پذیری بیشتر و کمی راحتی اجازه دهد، اما همچنین نشان دهنده‌ی تجاوز کار به زندگی شخصی کارگران است. منتقدان معتقدند که با محو کردن مرز بین زمان کار و زمان شخصی، اینترنت و فرهنگ سایبری کسب و کار، مدلی از زندگی را ایجاد می کند که در آن کارکنان، به یک معنا، همیشه "در حال تماس" هستند، و به طور بالقوه کیفیت زمان شخصی را کاهش می‌دهند(دایره المعارف تجارت الکترونیک گیل، 2022).

ادبیات سنتی درمورد بحث کار و زندگی، تعادل برقرارکردن بین آن‌ها به عنوان دوکار مجزا بوده ‌است. به عبارت دیگر، در اوایل انقلاب صنعتی در دوران مدرن، میان مکان و زمان شغل و زندگی روزمره و نیز ساعات فراغت از کار، تفکیک وجود‌ داشته‌ است. با توسعه‌ی تکنولوژی، رفتار افراد در این زمینه تغییر پیدا‌کرده و کار و زندگی به لحاظ زمان و مکان ترکیب شده ‌است؛ برای مثال افراد هنگام کار‌کردن، همزمان امکان برقراری ارتباط با خانواده و زندگی روزمره‌ی خود را دارند؛ همچنین این امکان وجود دارد که در منزل یا زمانی که باید به زندگی روزمره و خانوادگی خود اختصاص دهند، مجبور به انجام برخی از کارهای مرتبط با زندگی شغلی یا تحصیلی خود، شوند. علاوه بر این، فضا و توقعات شغلی نیز متفاوت شده‌است؛ برای مثال کارفرما توقع دارد که چه در زمان و محل کار و چه در بیرون از این زمان و مکان،‌ وظایفی انجام شود و در این حین فرد شاغل باید در دسترس باشد. امروزه افراد برای برقراری تعادل بین شغل و زندگی، باید اقتضائات آن‌ها را بررسی کنند،‌ تا بتوانند به چگونگی برآورده‌کردن اقتضائات و نیازهای هردو دست یابند (لینگام و هیگر، 2014).

شغل به مثابه‌ی زندگی روزمره در فضای مجازی

امروزه همان‌طور که طرح شد، به واسطه‌ی فضای مجازی، زمان و مکانِ شغل و زندگی شناور شده‌ است. بستر اصلی و فضای شغل خرده‌سلبریتی‌های شبکه‌های اجتماعی،‌ فضای مجازی می‌باشد و ابزار کارشان تکنولوژی‌هایی است که بر ارتباط مداوم بنا شده ‌است؛ به همین منظور این درهم‌آمیختگی، بیش از دیگر شغل‌ها در زندگی آن‌ها مشهود می‌شود. به طور خاص خرده‌سلبریتی‌های روزمره‌، متناسب با این‌که مهارت یا دستاورد خاصی برای عرضه به مخاطبان خود ندارند و با نمایش زندگی روزمره خود به شکلی خاص به شهرت دست‌یافته‌اند، باید مدت زمان بیشتری از زندگی خود را به عنوان شغل، جلوی دوربین حضور داشته‌باشند،؛ بنابراین ابزار کسب درآمد و شغل آن‌ها زندگی روزمره‌شان است. آن‌ها برای رضایت مشتری که در اینجا همان دنبال‎کنندگان هستند، در سبک زندگی خود تغییراتی متناسب با فضای نمایشی و اینستاگرامی و ذائقه‌ی مخاطبان خود، ایجاد می‌کنند. به عبارت دیگر خرده‌سلبریتی نه‌تنها کارو زندگی خود را ادغام کرده بلکه شغل و کارش، فروش زندگیِ خود است. از همین رو، خرده‌سلبریتی‌بودن به نوعی شغل به مثابه‌ی زندگی روزمره است که شامل سلسله مراتب شغلی و قواعد کاری مختص به خود است (شجاعیان، 1400).

تغییر آسیب‌ها در فضای مجازی

در این بخش به تغییر آسیب‌ها در فضای مجازی بر اساس نکات مطرح شده در کلاس فرهنگ مجازی در رشته‌ی ارتباطات در مقطع ارشد پرداخته می‌شود(عاملی، 1397).

همانطور که در تصویر بالا مشاهده می‌شود، آسیب‎ها نیز در فضای مجازی تغییر می‌یابد. این تغییرات را می‌توان در وقایع اخیر کشور در رابطه با فوت مهسا امینی و ابعاد رسانه‌ای آن مشاهده کرد. در این وقایع آسیب به سرعت در فضای مجازی منتشر شده است. مسئله‌ی بعدی فراگیری آسیب است؛ اگر در زمان‌های پیش از ظهور رسانه‌های جدید این اتفاق می‌افتاد، به احتمال زیاد صرفا اطرافیان فرد فوت شده درگیر ماجرا می‌شدند؛ در حالی که امروز ابعاد رسانه‌ای آن جهانی شده است. از طرف دیگر آسیب در فضای مجازی تبدیل به آسیب فعال و سیال شده و مدام از ابعاد مختلف به صورت تشدید شده بازتولید می‌شود.

منابع:

شجاعیان، ز(1400). مطالعه‌ی سبک زندگی زنان ایرانی خرده‌سلبریتی اینستاگرام، پایان‌نامه‌ی کارشناسی ارشد، دانشگاه تهران، دانشکده علوم اجتماعی.

صالحی امیری، ر.(1386). مفاهیم و نظریه‌های فرهنگی. تهران: ققنوس.

عاملی، س.ر (1394). نشست بین‌المللی سلامت و سبک زندگی: فرهنگ و فضای مجازی که با موضوع دو فضایی شدن ظرفیت‌های فرهنگ و سبک زندگی و ظهور مسائل جدید فرهنگ

عاملی، س.ر(1401). فرهنگ مجازی، جزوه‌ی دکتری، رشته‌ی علوم ارتباطات اجتماعی، دانشگاه تهران، دانشکده علوم اجتماعی.

عاملی، س.ر(1397). فرهنگ مجازی، جزوه‌ی کارشناسی ارشد، دانشگاه تهران، رشته‌ی مطالعات فرهنگی و رسانه، دانشکده علوم اجتماعی.

 

Bell D. (2007). Cyberculture theorists: manuel castells and donna haraway. Routledge.London.

Gibson W. (1984). Neuromancer. Ace Books. New york.

Lingham, T., & Haeger, D. L. (2014). A trend toward Work–Life Fusion: A multi-generational shift in. Technological Forecasting & Social Change, 316-325.

"Cyberculture: Society, Culture, and the Internet ." Gale Encyclopedia of E-Commerce.Retrieved October 18, 2022, from Encyclopedia.com: https://www.encyclopedia.com/economics/encyclopedias-almanacs-transcripts-and-maps/cyberculture-society-culture-and-internet